Otizmli Çocukların Eğitimi
Otizmli çocukların eğitimlerinde kullanılabilecek geçmişte sınırlı sayıda yöntem bulunurken günümüzde bu konuda daha fazla sayıda yöntemin kullanıldığı görülmektedir. Bu durum bizlere olumlu bir gelişme olarak geliyor olsa bile olumsuz tarafları da bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesi bazı uygulamaların bilimsel olarak etkililiği kanıtlanmadan ve bilimsel araştırma sonuçları dikkate alınmadan olumlu etkiler gösterdiğine dair yorumlar yapılarak ve uygulanarak zaman, para ve motivasyon kaybına yol açmasıdır. Bu nedenle çocuğumuzun eğitimi için uygulanacak yöntemin bilimsel araştırmalarla etkililiğinin kanıtlanmış olması önem taşımaktadır. Otizmli çocukların eğitiminde çocuğun yaşı,eğitim performansı, ailenin eğitime ne düzeyde katılabildiği gibi etkenler belirlenip bunların arasından çocuğa en faydalı eğitim yöntemi seçilmeli ve sık değerlendirmelerle yöntemin çocukta etkili olup olmadığı belirlenmelidir. Aşağıda bahsedilecek olan yöntemlerin hepsi bilimsel dayanakları güçlü olan yöntemler olmakla birlikte her çocuğun her yöntemle kesin gelişmeler sağlayamayacağı göz önünde bulundurulmalı ve çocuğa uygun yöntem seçilmelidir.
Uygulamalı Davranış Analizi(UDA)
Uygulamalı Davranış Analizi en çok bilinen ve en etkili uygulamadır. Davranışçı yöntem olarak da bilinmektedir. Pek çok davranışın çevre tarafından bir şekilde ödüllendirildiği ya da cezalandırıldığı görüşüne dayanan bu yöntem, birey davranışlarını ve bu davranışlarla ilişkili çevresel özellikleri analiz edip çevresel uyarıcıları değiştirerek bireyin olumlu davranışlarını arttırmayı, istenmeyen davranışlarını ise azaltmayı amaçlar. Yaygın gelişimsel bozukluğu olan çocuklarda artırılması ve kazandırılması hedeflenen davranışlara; sosyal beceriler, iletişim becerileri, oyun ve taklit becerileri, öz bakım ve günlük yaşam becerileri örnek verilebilirken azaltılması ya da ortadan kaldırılması hedeflenen davranışlara ise öfke nöbetleri, kendini uyarıcı davranışlar, ısırma, bağırma, vurma gibi kendine ve çevresine zarar verici davranışlar verilebilir. Uygulamalı davranış analizi uygulamalarında ilk aşamada hedef davranışın ne olduğu belirlenir ve bu davranışın tanımı yapılır. Bu süreçte sistemli bir gözlem ve kayıt tutma tekniğinden yararlanılır. Davranış değiştirme yöntemine karar verildikten sonra bu yöntem uygulanır ve aynı gözlem ve kayıt tutma teknikleriyle sürekli veri toplanarak müdahalenin etkililiği değerlendirilir. Bu değerlendirme sonucunda uygulamanın sürdürülmesi, uyarlanması ya da kesilmesi yönünde karar alınır. Uygulamalı davranış analizinin yaklaşık 150 yıllık bir geçmişi olması ile birlikte özellikle küçük yaştaki otizmli çocuklarda en etkili olduğu bilinen eğitim yaklaşımıdır. Uygulamalı davranış analizi otizmli çocukların yaşam kalitelerini yükseltmeyi, olabildiğince bağımsız olarak hayatlarını sürdürmelerini hedefler. Uygulamalı Davranış Analizi sadece otizmli çocukların eğitiminde kullanılmamaktadır. Günlük yaşamda çocuklarımız, arkadaşlarımız, çalışma alanımızdaki kişilerle çoğunlukla farkında olmadan uygulamalı davranış analizi ilkelerine uygun şekilde ilişki kurmaktayızdır.
Temelleri Uygulamalı Davranış Analizine dayanan birçok uygulama bulunmaktadır. Bunlardan bazıları;
Ayrık Denemelerle Öğretim
Temeli Uygulamalı Davranış Analizine dayanan geleneksel ancak etkililiği kanıtlanmış bir yöntemdir. Bire bir öğretimle çocuğa pek çok öğretim sunumu yapılır. Öncül-Davranış-Sonuç sistemiyle uygulanır. Birinci aşamada(öncül)çocuğa bir yönerge verilir veya soru sorulur, ikinci aşamada(davranış)çocuktan tepki beklenir, üçüncü aşamada(sonuç) ise davranış doğru ise ödüllendirilir, yanlış ise görmezden gelinir veya düzeltilir. Bir denemeden sonra 3-5 sn bekleme süresinden sonra ikinci denemeye geçilir ve bu şekilde ard arda daha önceden belirlendiği kadar deneme yapılır.
Yanlışsız Öğretim Yöntemleri
Temelleri Uygulamalı Davranış Analizine dayanan başka bir yöntemde Yanlışsız öğretim yöntemleridir.Bu öğretim yönteminde; hata düzeyinin düşük olması, bireyin daha fazla pekiştireç alması, öğrenen ile öğreten arasında olumlu etkileşim kurulması nedeniyle öğretim sırasında uygun olmayan davranışlar daha az ortaya çıkar.
Bu öğretim yöntemi; tepki ipuçlarının sunulduğu ve uyaran ipuçlarının kullanıldığı öğretim yöntemlerinden oluşmaktadır.
Tepki İpuçlarının Sunulduğu Öğretim Yöntemleri
- Sabit Bekleme Süreli Öğretim
- Eş Zamanlı İpucuyla Öğretim
- Artan Bekleme Süreli Öğretim
- Davranış Öncesi İpucu ve Sınamayla Öğretim
- Davranış Öncesi İpucu ve Silikleştirmeyle Öğretim
- Aşamalı Yardımla Öğretim
- İpucunun Giderek Artırılmasıyla Öğretim
- İpucunun Giderek Azaltılmasıyla Öğretim
Uyaran İpuçlarının Kullanıldığı Yöntemler
- İpucunu Silikleştirmek
- İpucuna Şekil Vermek
- Hedef Uyarana İpucu Eklemek
PECS(Resim Değiş-Tokuşuna Dayalı İletişim Sistemi)
Uygulamalı Davranış Analizi ilkelerine dayanan alternatif bir iletişim sistemidir. Normal dil ve iletişim gelişimi aşamalarına göre planlanmıştır. Öncelikle temel iletişim ilkelerini kazandırmayı, daha sonra ise belli mesajları iletmeyi öğretmeyi hedefler. Çocuğa, istediği bir nesneyi ya da etkinliği elde etmek için, o nesnenin ya da etkinliğin resmini karşısındakine vermesi öğretilir. Mesaj iletiminde önce tek resimler kullanılır, giderek birden fazla resmin bir araya getirilmesi ile cümleler kurulur. PECS öğrenen çocukların önemli bir bölümünün işlevsel iletişim kurabildikleri, bu çocukların bir bölümünde resimlerle iletişimin yanı sıra konuşmanın da geliştiği, davranış sorunlarının ise azaldığı görülmektedir. PECS konuşamayan ya da konuşmayı işlevsel olarak kullanamayan her çocuğa öğretilebilir.
Video ile Model Olma Yöntemi
Video kaydı ile model olma yönteminde bireyin öğrenmesi istenilen becerilerin uygulanışı videodan bireye izlettirilir. Görüntüdeki kişi herhangi biri olabileceği gibi bireyin kendisi de olabilir. Fiziksel ipuçları sunularak bireyin gördüklerinin aynısını yapması sağlanır. Daha sonraki aşamada bireye sunulan yardım sistematik olarak azaltılır ve öğretim sırasında uygun davranışlar pekiştirilir. Model olma yönteminin yaygın gelişimsel bozukluğu olan bireylerin sosyal, iletişim, öz bakım ve günlük yaşam becerileri gibi birçok beceriyi kazanmasında etkili olduğunu gösteren araştırma sonuçları bulunmaktadır.
Doğal Ortamlarda Öğretim
Uygulamalı Davranış İlkelerine dayanan, öğretim amaçlarının çocuğun ilgi ve gereksinimlerinin olduğu günlük rutinlerine, etkinliklerine yerleştirildiği yöntemdir. Özellikle erken çocukluk döneminde kullanılan bu yöntemin etkililiği kanıtlanmıştır. Çocuğun girişimleri ve istekleri birer öğretim fırsatı olarak görülür. Eğer çocuğun girişim ve istekleri bulunmuyorsa çevresel düzenlemelerle gereksinim yaratılır. Örneğin çikolatayı seven bir çocuğun istekte bulunması için çikolatanın çocuğun uzanamayacağı bir yere koyulması ve yetişkinden istekte bulunmasının beklenmesi bir doğal öğretimdir.
Etkinlik Çizelgeleri
Etkinlik çizelgesi, bireyi bir dizi etkinliği yerine getirmeye yönlendiren fotoğraf ya da sözcük setidir. Etkinlik çizelgesi farklı şekillerde olabilir, ancak henüz okumayı bilmeyen çocuklar için etkinlik çizelgesi, başlangıçta, her sayfasında çocuğu etkinlikle meşgul olmaya ya da ödüllere yönlendiren fotoğraflı ipuçları bulunan üç veya dört halkalı dosyalardır. Etkinlik çizelgeleri ile çocuklara sosyal beceriler ,taklit becerileri, eşleme becerileri gibi beceriler öğretilebileceği gibi çocuk etkinlik çizelgesini takip etmeyi öğrendikten sonra özellikle otizmli çocuklarda problem davranışların artmasına yol açan boş zamanları değerlendirmekte öğretilebilmektedir.